Temps da giuventetgna
al
temps che jeu mavel en fabrica savevel jeu ir mo cuort temps o la hetta.
Jeu mavel viado cul bab l'entschatta dallas vacanzas e quels quendisch
dis mavan vi sco da sgular. Ei deva da lavar ora la hetta ,spurlar las
cozzas ed in tschuat lavur. Il bia era ei aunc neiv entuorn tegia e nus
vevan da luentar e scaldar aua mordio sch'ei deva in tec bun'aura saveva
il bab installar l 'aua en cuschina. Quei era in extra cundrez, che menava
siado aua cun in" Wider" e quel era da far libers dalla
neiv e metter en movimen.Jeu stueval star in toc pli ensi e dar is cura
ch' ei funczionava. Jeu erel buca grad in grond agid . Magari eran era
ils bischels sluppai tscheu e leu ni ch'els vevan ina ruosna quei fuva
da ligiar entuorn ed esser sissu che nuot mondi a piarder. Cu quei era
fatg marschava la sesiun cunzun la sonda e dumengia. Nus vevan da far
tee e suppa da schluppar. Enqualga deva ei era ch' jeu saveval far ina
tura sil Ruchi ni plitost giu a Baumgarten per las raubas ch'ins duvrava
. Quei era stuffi da purtar 3 uras siado il sacados. Sche nus vevan cletg
anflavan nus steil' alva ni" Männertreu" mo ina ni duas
dapli scheva il bab buca prender. Savens vegneva era il nurser da Lembra
cun nus . El stueva purtar siado il sal per las nuorsas ed era sia maglia.
Nus vevan enqualga legher cun el. Miu temps mava alla fin jeu turnavel
a casa ed il davos da fenadur mava la mumma sul pass aschi treis jamnas.
Il Mathias ed jeu mavan en fabrica e stuevan far sez nies menaschi. Noss'
onda Dora veva
lu da quei temps ina pensiun e nus mavan giu leu a gentar. Jeu vevel la
fuffa da schubergiar la casa quei temps e mettevel a sulegl ils letgs
e devel si "vichsen" ils plantschius. Lavar resti e semplamein
far tut en uorden sin che la mumma vegneva anavos. Quei era per mia surstada
buca adina beinvesiu jeu sai aunc oz buca daco. Ina sonda che jeu erel
puspei vidlunder da metter sutsu la casa, ein Hendri e Flurin vegni neu
dalla hetta e vessen giu pli bugen in bien gentar che stuer purtar madrazas.
Quei ei schon sedau ed els han giu da cumprar en e puspei ir viado sul
pass.
Nies Flurin era seschaus en cun il cusarin da Breil dad ir giu Baden.
Quels dus giuvens eran Paul e Clau e vevan el senn d'emprender da mechanichers
dad elctrisch. Entras bunas relaziuns cun hosps da Breil veva quei sedau.
Els eran en pensiun tier famiglias e nus quintavan che tut seigi flot.Per
els fuva quei la pusseivladad d' emprender in bien mistregn, e lu haver
ina buna existenza. Da gliez vegneva ei discuru bia parei, che quei era
da gliez temps il pli impurtont. Ei glei denton buca iu ditg che nies
Flurin ha scret a nus la scola plaigi ad el meglier che dular mettal.
Nus duessien schar vegnir el ensi. Il bab e la mumma han secapescha viu
en la caussa e sediscuriu tgei che seigi da far.Il pli grev ei stau da
stuer ir o Danis e dir quei all'onda Nesa. Quei ei vargau ed il Flurin
ei turnaus. El ei ius quella stad vi Campliun ad uras da latin tier sur
Berr. Per la matematica ha el saviu prender uras tier Pius Tomaschett
che fuva lu student. Il bab fuva schon staus si Muster ella claustra e
reservau in plaz en la tiarza classa.Igl atun ha el saviu entscheiver.
Sche jeu sbagliel buc eis el staus grad naven da lu intern si Muster.
Il Heini era ius giu Domat e mava o ella cantunala aschia era la famiglia
gia reduzida durond l' jamna. La sonda tut che turnava e nus vevan da
tedlar ils rapports, e saver co tut mondi.
Jeu mondel in tec anavos egl onn 1944 el meins da mars. La tatta da Danis
era ida igl atun giu Domat tier l'onda Tonia en dunsena. Sep Modest veva
ded ir en Tuietsch a dar scola e cun las fumitgasas era ei adina miseria.
Ins veva maniau quei seigi ina buna sligiaziun. La tatta sesenteva bein
leu, mo ston ins dir ch' ella veva schon 84 onns. Ei ha duvrau mo in detg
pigliar freid e lu aunc mal costas. Nossa mumma ei ida bein dabot giu
a visitar ed ei stada leu a mirar tier la tatta tochen il davos ch'ella
ei morta. La sepultura ei stada a Danis. Igl ei stau fetg grev cunzun
per miu padrin, fuva el gie ussa persuls en casa. El medem mument ha ei
semussau ch' el seigi malsauns e sappi buca pli dar scola. Quei ei stau
ina greva frida per nus tuts. Sep Modest Nay scolast e scribent cun tgierp
ed olma autur dalla gramatica romontsch- tudestg e da tut ils cudischs
da scola per las classas primaras, el che luvrava immens per il romontsch,
,ha stuiu dar giu las armas.
uenter
igl emprem schock eis ei stau da secussegliar nua ir a serestabilir e
quei ei lu stau vi a Locarno ella clinica st'Agnese. Leu ha el giu buna
tgira ed ei ha gidau ch' el ha saviu turnar a casa. El veva surpriu da
scriver il toc da fiasta da Giachen Hasper Muoth per Breil ed aschia ha
luvrau vid quei teater. L'onda Tonia ei vegnida si e segidau cul percasa.Il
scolast Decurtins da Lumneins ei vegnius a gidar da prender ora mel, quei
onn deva ei aparti bia. Aschia ha el aunc saviu scriver enqual caussa.
Bein vesevan nus che las forzas svanevan Il fenadur digl onn1945 ha el
buca pudiu lavar pli. Tuts che han segidau da mirar tier el leu en sia
casa. La mumma ha dau part al bab o la hetta essend ella era strapazada
da tut quels quitaus. eis ella stada leda ch'il bab ei vegnius la sera
tard dad esch en. Il bab ha schau sura tut la lavur on Lembra a ses buobs.
El ha mirau tier il Sep Modest sco samariter empau en uorden. Segir han
buca biars pazients giu ina schi buna tgira di e notg ha il bab giu quitau
da tut. Il davos da fenadur anno19 45 ei miu padrin morts ed ei glei stau
ina gronda sepultura . El ei vegius undraus dalla regenza, dils scolasts,
da tut ils vischins. Per nus ei quei stau in temps da malencurada cunzun,
per la mumma. A Danis ei vegniu mess ensemen la rauba ed ei vegniu partiu
sin tut ils fargliuns dil padrin e la casa ha l'onda Nesa priu ed era
habitau leu suenter A nus ei curdau tier il curtin sisum Danis cun biala
pumera. Nus essan stai ora a raccoltar quei fuva complicau co menar a
casa tut quei. Cul temps vein nus vendiu il curtin.
Qella partiziun ha buca grad cuntentau tuts. Ei fuva era buc'aschi sempel
sch'ins leva risguardar ils giavischs d'in ni l'auter E perquei deva ei
magari schon bia
dicussiuns da quellas varts.A nus giuvens mava tut quei buca aschi a cor.
Jeu eral ida da sontgilcrest ora cun las mattauns e vevel survegniu in
bi vestgiu ner per las fiastas. Il Mathias ha mai fatg parada el sunava
cun la musica. Nus stuein patertgar che las fiastas da baselgia eran impurtontas
da quei temps . Co vess ins era saviu s'entuppar schiglioc denter la giventetgna.
Naturalmein ch' jeu fuvel era en la congregaziun. Specialas devoziuns
cunzun la veneraziun da Maria fuvan la devisa ed ina buna conduita. Ei
fuva magari grev da tener en las perscripziuns . Ei fuva scumandau dad
ir sin in bal aviert. Leu atras era lu il bab stregns cun mei. Persuenter
saveval jeu ir cun il Mathias a bal dalla Musica ed al bal dils cusunz
quei fuva lu in bal serrau pia en ina societad pli stretga.La mumma procurava
adina schon ad uras ch'jeu sappi ir cul Mathias a bal. Gie da quei temps
vegneva ei dau bia sin l'etichetta. Il tscheiver era il sulet temps ch'ei
astgava vegnir saltau. Pli tard ei lu vegniu slucau in tec quellas reglas.
er las fiastas da baselgia ni era profanas fuva ei da far cranz. Ils giuvens
maven per dascha e las givnas sesevan en rudi. Cun cordas e sughets sespruaven
ins da far quellas girlandas ch'ornavan lu la baselgia. Ni era ils boghens
per ina tribuna da fiasta. Per nozzadurs vegneva quei fatg cranz sin igl
esch casa en mintga scheina nua ch'ei habitavan. Quei era la suletta caschun
da sentuppar denter la giuventetgna. Ei deva lu cun ina buna mana dils
nozzadurs caschun da far ina legra sera en quei cirquit.Cunzun si sum
il vitg fuvan nus ina gronda gruppa ed ei vegneva tschaghignau vi e neu
tgi che mas ensemen per far in tec l' amur nus eran e buca grad da lenn.
La mumma veva lu cuninaga, sefatg en ch' jeu seigi, inamurada
en nies vischin mo quei ha buca cuzzau ditg. Ei vegneva detg" clip
und clar "co ei stetti e ch' ins seigi bia memia giuvens e ch' il
dretg vegni lu schon pli tard. Nos onns da giuventetgna ein stai punctuai
oravontut dalla lavur, dil grond respect, visavi ils geniturs e superiurs
e la tenuta da segidar cun la famiglia. Quei vul buca dir che nus vevien
zun negins plaschers. Ei vegneva fatg teater en mintga vischnaunca, leu
astgavan nus ir ed era vein nus sez fatg teater il Mathias ed jeu, quei
deva distracziun.
Nus vein gudiu bials onns en casa pintga mo tuttenina ha ei giu num ch'
il possesur, il moler" Caduff da Danis vegli vender quella casa.Ei
fuva anno 1947 . Tgei surstar eran nus gie onns ora cheu sco en in' atgna
casa e vevan bi. Nus vein aunc empruau da saver cumprar quella casa mo
clar il possesur leva far gudogn, Per nus ei quei stau vargau. Nos vischins
ils Caviezels eran vidlunder da baghegiar casa e nus vein dumandau leu
per suttetg. Quei ei stau en uordan, mo fuva quei semtgau per sin d' atun
e nus essan i per in miez onn si en casa Cagienard. Empau ina casa veglia
mo cun in ambient da cuminonza e cun vischins emperneivels . La stad ei
vargada mo memia spert. Igl atun anno1947 vein nus saviu retrer ina habitaziun
da quater stanzas, clara e per da gliez temps moderna. Ei ha dau enqual
novaziuns mo cun mobilias eren nus fetg sempels ed ins duvrava plaz da
sevolver. Quei onn ei il Flurin ius si Muster a scola ed il Heini fuva
schon giu Cuera. La sonda tut che turnava ei vegneva sunau harmonium e
cantau e tut che sesenflava bein en il ravugl da famiglia. La dumengia
era il sulet di ch'ins astgava leger in tec, Jeu fagevel caussas bugen
lavurs a maun. Il bia era ei da surcuser cun petg da crusch ina cozza,
ni plumatsch, per ina ni l'autra dallas ondas. Duront l'jamna fuva adina
da luvrar. Suenter fabrica spert la tscheina ed alla maschina da cuser.
Quella Naumann dalla mumma quei mava plaunsiu. Pli tard ha miu frar giuven
igl Eduard giu misericordia cun mei e possibilitau a mi ina maschina Elna
ch' era lu ina sensaziun. Quei ei stau surviu fuva ei gie da far caultschas
e cuntschar camischas per 5 umens.Quella maschina ha fatg siu survetsch
varga 40 onns.
Igl Eduard ei ius1948 alla cantonala e ha fatg leu la scola mercantila.
El fuva era sco il Hendri tier l' onda Tonia en dunsena.Tier ella fuva
ei sco en ina pensiun .Il Flavian nies cusarin da Danis che fageva il
seminari era leu e tuts ensemen vevan bien aschia.
Igl Eduard ha fatg quella scola il pli spert pusseivel e cun success e
ha spert anflau plazza e quei a Winterthur. Quei ei adina stau la finamira
da nies bab ch'ils giuvens sappien profitar dallas relaziuns ch'el veva
cun ils signurs dalla secziun. Jeu saiel buca con ditg ch' igl Edu ei
staus leu . Pli tard ha el luvrau tier Linth e Sprüngli e purtava
a nus a casa bunas tschugalatas. Duront la stad ei Hendri cuninaga ius
a Fryburg per studiar da scolast secundar. El deva gia scola a Domat e
quei mava bein denteren. Il Hendri fageva part dall' uniun da students
ed era in legher camerat. Mo la gada ch' ei vevan cantau la notg empau
tard per las gassa dil marcau ha ei dau in strof. Da quellas brevs da
reclamaziun vegnevan lu a casa ed ed ei deva per mei da tedlar e consolar
la mumma. Duront tut quei temps mavan Mathias e jeu en fabrica e purtavan
la paga a casa. Jeu haiel mai aviert ina busta da raps nus survegnevan
in tec raps da tastga. Nos geniturs eran avisai sin quei gudogn. Ensemen
cun il gudogn dalla hetta savevins adina far meisa schubra igl atun. El
temps liber veva il Mahtias da seresar ora e dessignava e maliava mintga
mument. Bials Suyets da sum il vitg e magari schon maletgs dad ieli. Fetg
savens fageva el bials portrets giu da fotos cun ina speciala tecnica.
Il desideri de saver ir la via digl art fuva adina presenta. Siu grond
exempel era igl Aluis Cargiet ed el sespruava da saver survegnir contact
cun el. Quei ei lu reussiu inaga ei quel vegnius si en stiva tier nus
e mirau tgei che quei giuven malegi. Nus stevan eri on cuschina sco sche
Niessegner sez fuss vegnius. Il pareri ei staus buns igl Aluis ha encuraschau
il Matias e nus vein schau ir el cun grev cor.
Duront ils onns d' uiara ha ei adina dau lavur en abundonza en fabrica.
En tissunzeria cunzun perquei ch'ei vegneva luvrau per il militer. Ils
prezis dallas teilas eran gia daditg i ensi aber buca las pagas. Quei
deva bia differenzas ed in tec allaga ein ils luvrers sedestadai e han
saviu che giu ella bassa seigien ils luvrers organisai. Ei deva lu schon
la christlich soziale e negin stueva far part d'ina partida socialista.
In per umens cun curascha han seschau en ed organisau ina radunonza on
scola. Sin fabrica eran il Tuors i tier mintgin ad advertir, quei stoppien
tarmetter ils daners anoragiu.A quellas instituziuns. Nus vein buca schau
s' iritar e concludiu quella sera da fundar l'uniun da luvrers. Nus vein
buca stuiu star mal. Finalmein vein era nus survegniu ina paga giustificada
ed ils firaus, quei che nus vevan biars eran pagai. Era las vacanzas ein
vegnidas reglamentadas. Il combat dil luvrer era atgnamein adina avon
maun. Las differenzas denter pli beinstons eran veseivlas . Clar tgi che
veva in detg puresser saveva sesentir pli ad ault ch' in sempel luvrer.
Forsa ei entras quei era seresultau che bia familias han priu sin sesez
bia strapaz per possibilitar als vegnensuenter megliera scolaziun e cheutras
autras existenzas. In grond avantatg che nus vein giu ei stau en parantella
dalla mumma in per augs scolasts che vevan da lezzas uras aunc pintgas
pagas mo in auter nivel e che stimulavan dad ir a scola. Era da vart dil
bab vegneva ei fatg grondas breigias per ch'ils giuvens hagien inaga meglier.
Il Heinrich Job era staus a Winterthur a far mercantil. La Ghitta ei stada
gia da siu temps a Cham egl institut. Quei vess ins saviu numnar progressiv.
Gie nossa mumma era adina pil progress ed en biaras dicussiuns fuss ella
stada suverana a biars politichers mo vevan las femnas anc buca il dretg
da votar. Il bab fageva bugen empau politica cunzun cura ch' ei fuva il
temps avon cumin. Bugen vess el magari discuriu cun mei sur da quei schon
la damaun da solver. Jeu eral buca grad fetg tschintschusa da mesa las
siat. Il bab fuva elegius supleant dalla cassa da malsauns. El veva da
representar il Gieri Vinzens sche quel fuss staus impedius dad ir a radunonza.
Quei plaschev' al bab da saver esser cun quels deputai e prender resoluziuns.
Savens ha el buca giu da prender part mo cu gliei vegniu elegiu in niev
deputau eis el staus fetg parmelaus ch' ei han schau el dad in maun ed
elegiu ina tut autra persuna. Da quellas caussas fagevan mal. Il pli bi
da tut era aber cu ei vegneva stad e bial' aura savevan nus sufflar sin
da quei e selegrar dad ir olla hetta.
Mo avon che tut quei schabiava fuva ei aunc da far in grev pass. Il bab
stueva mintg'onn dumandar congedi per quei temps. La mumma cumpignava
el tochen avon esch dalla villa da sgr. Tuor e da quei fuva el leds. Il
bia veva quei patrun ina sgnocca per nies bab e scheva aber igl atun turnei
lu puspei. Lu era tut en uorden ed ei vegneva fatg ils sacados e nus mavan
sul pass.
Continuaziun suonda: Da pli baul
- Amicezias
|