Da pli baul - Amicezias


ntuorn igl onn 1950 ha la mumma buca saviu ir pli on Lembra. Ella ha giu in grev ischias e veva dolurs. Il dr. Bonadurer vegneva a casa a far sprezzas e quei mintga dus dis. Da quei temps deva ei buca auters mettels. Per nossa mumma ei quei stau grev, era ella gie mintgamai fetg leda da quella midada. Pertgei autras vacanzas vegneva ei lu insumma buca fatg. In pign viadi han nos geniturs fatg a caschun da sias nozzas d’argien. Els han fatg pelegrinadi tier frar Clau da Flia ed era aunc ina viseta tier enconuschents dalla hetta a Turitg. Nus vein giu bia gadas da rir, co ei ruschanaven da quels dis e co els han viu ch’ il pli bi seigi a casa. Duront igl unviern mavan nus la dumengia in tec cun skis cul temps vein nus era giu empau megliers ed enqualga savevan ins ir a Schlans e scursalar giuado. Quei fuva ina pulita tura e fageva bein dad esser in tec el frestg. Inaga sund’ jeu ida si leu cul bab a teater ed aunc in tec en l’ ustria. Lu veva ei neviu igl entir temps che nus vein stuiu trer la scarsola engiu. Il temps da tscheiver vegneva ei fatg teater en mintga vischnaunca dalla Surselva. Trun era in temps sigl ault ei dependeva bia dils buns giugadurs. Rabius e Sumvitg vevan era in bien num. A Sumvitg ei vegniu giugau il drama dalla giuvna dad Orléans. Quei ei stau in success enorm. Nus stuevan gie spargnar mo cun ditg harigiar saveven nus lu tuttina ver quei plascher ed ir in tec en auters loghens e veser tgei che vegneva purschiu. Suenter dumengia da groma era tut vargau . Ei fuva da far cureisma ed il bab scheva serei giu il radio. Da nies temps udevan nus buc in tun da musica tochen pastgas. Gie, gie, quei bien radio quel era plitost cheu per las novitads. Jeu tedlavel fetg bugen in giug auditiv ni forsa in’ opra, mo cu nies bab mava a letg era ei finito cun da quei.


a primavera deva ei u fiastas da musica, ni da cant, u regiunal, ni pli grondas. Il bia eran tut las uniuns occupadas cun quell’ organisaziun. Tgi cun dapli exercezi ni lu cun far cranz ed ornaments. Da quellas fiastas vegnevan purtadas da tut la glieud dil vitg. Ei fuva era la veta culturala ch’ era purtada da tuts ed il pievel vegneva da lunsch per udir bi cant ni biala musica. Da quels dis vegneva ei era tschaghignau tscheu e leu sin las mattas e bein enqual perli ha anflau in l’auter cun ina tala caschun. Il bab fuva leds ch’ ils buobs segidavan e mavan cun el on Lembra. Ils anno 1950 ein Hendri e Flurin ed Eduard i viado.




Els vevan surpriu da far il transport dallas madrazas. che la secziun ha cumprau quei onn. Quei ei stau in detg strapaz essend chei fuva da purtar siado da Baumgarten ina da quellas si dies e quei 45 tocs. Il gudogn supplementar tier quel dil bab ei staus beinvegnius. Mavan gie 3 giuvens a studiar. Igl Eduard ei ius duront la stad a Turitg tier il Gadola , in da comestibles a luvrar duront las vacanzas dalla scola cantonala. Era quei ei vargau spert ed igl onn sissu anno 1951 ha el fatg il diplom mercantil. Lu eis el ius a Turitg e veva combra ensemen cul Mathias. Ei termatteven il resti ensi da lavar. Sco in’ ura fageva la mumma ora cul fier e termatteva engiu buca senza ina brev e zatgei vitier. Ina gada veva il Mathias scret ch’el stuessi aunc haver in peer curegias neras pils calzers. Lu stueva la mumma rir e manegiava ch’ei dessi schon da quei tier Jelmoli. Savens deva ei era da cuntschar cunzun camischas. Lu scheva la mumma da quei bufatg, ins duess, gie ins munglass, volver il culier a quella camischa. Gie quei haiel jeu fatg savens. Da quei temps stuevan ins aunc cuntschar, pulit bia. Co fuvel jeu leda ch’ jeu vevel ussa ina maschina moderna cun zik- zak. Persuenter deva ei per mei mintgaton ina biala brev da mes frars. Els fuven engrazieivels per miu agid. Era miu di da naschientscha emblidaven els buc ed ei deva magari in bi pullover ni ina tastga da maun quei ch’ era miu pli grond giavisch da lezzas uras. Tut quei che mes quater frars han vilentau mei dad affons, enqualga deva ei detgas uiaras, tut quei, han els fatg bien pli tard cun attaschadadat e carezia. Gie ins sa bein dir che nus vein seteniu ensemen fetg e gidau in l’auter.




Tuttenina, in onn, haiel inaga vuli far ina midada ed enstagl dad ir duront las vacanzas olla hetta sund’ jeu ida tier mes parents a Langhental. Jeu sundel viagiada sur igl Oberalp e lu sur il Furka. Tgei eveniment, jeu che tertgavel ch’ ei detti mo on Lembra bials cuolms e bellezias. O, il glatscher dil Furca ha fatg impressiun a mi. Nus vein fatg denteren in paus e durmiu a Thun ,pertgei la Maria Riedi ed jeu ,essan idas ensemen tochen leu. Suenter a Langhental ei stau flot e jeu hai saviu far da leu anora in per viadis. Igl Eduard, che fuva ius a Turitg tier il Gadola en ina stizun a luvrar ha visitau nus la dumengia e nus vein giu legher. Suenter da quei mavel jeu puspei en fabrica nua ch’ ei deva enqual midada. Magari in niev meister essend che ils indigens vevan era giu caschun da sesvilupar e far cuors per vegnir vinavon. Quei onn ch’ ei glei vegniu baghegiau la cusunzeria nova vein nus era survegniu maschinas novas. Quei mava aunc pli spert e cul temps vevel jeu da segidar era da far tschops Quei plascheva a mi. Aschia haiel jeu insumma saviu emprender da cuser era per mei, jacas, e vestgius. Per ch’ jeu sappi esser en moda. Trun veva il num dad esser la vischnaunca nua che la glieud seigi il pli bein vestgida.


Il di da s. Martin fuva la radunonza dall’ uniun da mattauns. Jeu fagevel part empau, mo a radunonzas mavel jeu buc. La sera vegn la Barla dil salid nossa vischina e di ch’ jeu seigi elegida presidenta. Tgei surstada, negin damonda igl ei ei semplamein da surprender. Ei deva da clamar ensemen las giuvnas per far fluras e cranz. Quei era buca nausch, denton per la fiasta da musica vevan nus giu bia lavur. Persuenter vevel lu astgau ir el til cun si ina rosetta. Per la scoletta vein nus fatg ina Tombola cun grond success. Essend da quei temps buca il cantun mobein la vischnaunca la purtadra da quella fuvan ei vegni ellas stretgas e vessen bunamein serrau quella buna instituziun. Mo quei han ins cun bien agid dils vischins saviu spindrar e la sora Faustina ha saviu far vinavon sia missiun. Il november cu ei mava encunter s.Catrina lu tuts che vegneven ensemen per festivar il di dil num dalla mumma. Jeu devel la cunzina als frars da purtar ina biala "ciclama" si da Turitg, ni in bi pullover, per la mumma tut da quei ch’ ins saveva buca cumprar el vitg. Secapescha che la scatla Frigor muncava buc. Essend che il Heini fuva naschius ils 24 da nov. fuva quei fiasta dubla. Gie e lu vegneva ei grad ponderau intec per la fiasta da Nadal. Nus cantavan e sunavan mordio ed en tutta sempladat quitavan nus che nus veigien il bi dil mund.


a quei temps veva mia cusarina la Ghita Job schon giu nozzas ed era famiglia. Nus vevan bunas relaziuns e jeu mavel savens si Muster a far ina viseta. La Dorli era ina flotta buoba ch’ei ha giu num ch’ els spetgien puspei in affon ed jeu duessi lu far madretscha. La Ghita stueva ir giu Cuera el spital ed ei survegnevan negin per quei temps da ver quitau dall’ tener casa e dalla poppa. Jeu hai astgau far liber in meins en fabrica ed ir a segidar. Quei ei stau ina biala experienza e tut ei iu stupent Il batten cun il figliol Leci Flurin vein nus giu a Cuera el spital. Savens mavel jeu la sond’ e dumengia sin viseta a pertgirar quels pigns. Jeu vevel schon baul saviu esser madretscha da creisma haiel giu la vischina Olivia Tomaschett e pli tard la Margritta Vincens. Quei deva in tec fiasta e secapescha da dar bienmaun da Daniev. Pli tard haiel aunc giu la figliola Pierina Demund. Quei ei stau in bi temps bialas relaziuns in tec allagada ha quei lu sluccau. Nus predevan da quellas caussas ualti serius e sespruaven da saver esser el ver senn in sustegn per tals affons. La primavera dils anno 1952 deva ei bia da discutar tier nus ei mava encunter il temps da cumin . Quei fatschentava nies bab detg pulit. Sa tgeinin che gudogna, sche dus dil medem vitg lessen far mistral. Nus vein stuiu veser ch’ ei dat buca mistrals schumellins e che plitost la vegliadetgna dezida da prender in suenter l’ auter per quei post.


us savevan che nies Flurin veva da sepreparar da far la Matura si Muster ed il Hendri igl examen da scolast secundar a Friburg. La mumma fuva exemplarica da quels muments. Spert ina brev in salid ,,ni in bien pachet per dar curascha che tut mondi bein e nus spetgaven vess sin novas. Omisdus han fatg ils examens cun cumplein success mo ein els stai empau strapazai dalla lavur. Il bab spetgava vess on Lembra ch’ el survegni agid, pertgei la sesiun veva entschiet. Mo tut ensemen ei vegniu in tec auter. Il Flurin ei vegnius giu da Muster mal malsauns El veva giu igl unviern ina nauscha grippa, e buca giu quitau e tras quei survegniu Brustfellentzündung. Quei ha giu per consequenza ch’ins ha stuiu schar ir el si Tavau a far cura. El medem mument ei il Hendri vegnius a casa cun aulta febra. Era el ha stuiu esser da mesa stad en letg e nus vein giu da mirar tier quels dus da camifo. La sonda damaun sundel jeu semessa sin via dad ir on Lembra a schar saver quei tut il bab. Quel ei staus surstaus buca pauc che jeu vegnevel persula sur il pass e ses fegls eran malsauns. Mo la finala ei tut iu ora en bein ils giuvens ein serevigni ed il Flurin ei ius per in onn a Friburg per patertgar empau tgei studi ch’el vegli far. Il Hendri veva sia plazza a Domat.


Encunter igl atun ei vegniu enconuschent a nus che la famiglia Demont che habitava el Hof la Cuort Ligia Grischa vegli seretrer da quei, uffeci.Els vevan da mussar e ver quitau dalla Cuort. Nus fagevan magari nos patratgs da saver midar habitaziun, essend chei fuva buca lev da stuer star a tscheins e ver pauca libertad. In bi di ha Sur Carli Fry clamau il bab e la mumma per in discuors els encurevan in bien padel. Sur Fry era numnadamein il custos dil Hof. El ha animau nos geniturs da surprender quei post e da habitar leu. Nus vein giu temps da ponderar e quei ei gleiti stau fatg. Il sentiment da saver surprender cun quels onns sco il bab e la mumma fuvan ina nova incarica, e da saver habitar en la Cuort quei ha plaschiu a nus. Encunter Daniev havein nus dau giu la habitaziun en casa Caviezel . Senza mirar lunsch co e cum chei vesi ora en quella habitaziun el Hof vein nus preparau da midar casa la primavera. Igl ei stau stuffi. Jeu eral la suletta che steva aunca casa e midar deva lavur. La finala eis ei aunc vegniu fatg enqual reperatura. En cuschina ei vegniu mess en ina nova platta ed in begl da lavar giu. Nus eran fetg cuntens dad esser leu. Il bab e la mumma han seprofundau en la historia dalla casa e dil Grischun Ei deva stedi visetas ins stueva esser leu las uras per menar la glieud e mussar ils edifecis impurtonts. Per cletg era quei buca schon la damaun da marvegl. Lu mavan nos gieniturs mintga di a messa. Era mava il bab aunc en fabrica, da quei da vegnir pensionaus deva ei lu aunc nuot.


Insumma il Hof ha giu siu effect. La mumma menava la clientella tras la casa, veva da ver quitau da tener schuber ed ils turists eran incantai, che quella sempla dunna sappi perfin schi bein franzos. Gie quel veva la mumma empriu da giuvna en svizzra franzosa e buca emblidau. Las sondas e dumengias menava il bab tras la casa cun gronda premura. Duront igl unviern fuva il museum serraus pervia dalla gronda ferdaglia. Negin scaldament, en quei baghetg auter che pegnas scalegl. Quellas vegnevan buca duvradas. Mo en nossa habitaziun deva ei da metter en in cusch suenter l’auter. On cuschina deva ei ina gronda platta da fiug per lenna, quella era adina scaldada e bia bunas suppas e tschaveras ha la mumma cuschanau leu. Ei fuva negin confort aber nus habitaven sco baruns dil Hof. Nus savevan far sco nus leven. Il bab stueva far debia lenna per dar damogn da scaldar, mo quei era gie siu hobby. Davos casa era aunc in pulit curtin, quel deva ei era da tener schuber. Uonn sundel stada a caschun din’ exposiziun da miu frar Matias el Hof. Tgei surstada il Hof ei vegnius renovaus anno 2003 e vesa ora grondius Sisum dil tut nua che las miurs saltavan ei fatg ord las cellas dils paders da pli baul grondiusas stanzas. Leu dat ei ussa exposiziuns da maletgs ed insumma la habitatiun che nus vein giu ei puspei messa el stan da pli bauld e s’auda tier il museum. Giufuns nua ch’ il bab fageva lenna ei ussa ina biala sala e dasperas in pign büro. La caplutta ei era vegnida renovada ed ei fuva gie in grond di quel da s. Balugna lu vegneva il prer a leger messa e survegneva lu da nus in bien solver. Poda che quei usit exista aunc. Per mei veva quei midar casa buca muntau schi bia. Jeu vevel ina flotta combra e plaz da cuser e sisum la casa deva ei era aunc ina stanza da durmir cu nos buobs vegnevan a casa.




uei era mintgaton il cass ch’ei turnavan ed il Flurin era vegnius da Friburg e ruschanau a nus ses plans. El seigi sedezidius dad ir per in onn en Frontscha ad Angers per far ses studis da theologia. La davosa gada che nus essan stai tuts ledis ensemen ei stau dal di da naschientscha dal bab ils 20 da sett. Igl onn 1953. Per quei di vevan nus aunc giu la viseta d’in turist che ha fatg ina foto cun nus. Mias ondas ed era la mumma fagevan enqualga remarcas da mes onns e ch’ei fussi lu schon gleiti temps da survegnir in um e quei e tschei. Jeu panzavel buc savevel jeu gie ch’ ei drovien miu sustegn. Jeu vevel da ver quitau dall’ uniun da mattauns e nus fagevan ina gronda tombola per la scoletta. Quei vevan nus tut rasau ora sisim el Hof. Ussa fuvel jeu en ina autra scheina per ir a far cranz e sahanavel pauc ch’ei haregiaven ch’ jeu degi vegnir. Gie las giuvnettas savevan aunc buca grad co quei mava. La finala haiel fatg part. Il cranz fagevan nus tier la famiglia Cargiet. Nus stevan si legher cantavan ed ei deva in tec puschegn.. Nus vevan dad ornar la casa pec Cathomen per il Thomas e sia Maria. En la medema casa steva il giuven Josi Imboden che veva midau casa en da Clius cun la famiglia Bearth che deva cuost e logis. Lez han las mattauns era envidau da far cranz, schegie che quei era buca usit dad envidar ils jasters. Da quei haiel jeu lu gnanc fatg stem mo in tec allaga ha ei pegliau in tec fiug.Suenter tut quella lavur deva ei ina bunamana dils nozzadurs. Nus vein giu la marenda che suondava suenter quels usits en casa Payarola. Leu ha il Josi dispet vuliu seser sper mei. Quei di vevel jeu grad natalezi 26 onns. Il Josi ha lu aunc cumpignau mei a casa e cu nus paterlaven en stiva in tec dad ault ei il bab levaus e mirau tgi che seigi leu. El ei turnaus en combra e detg alla mumma la Hedy ha creitg’ jeu in bi. O je, lu matei ch’ ella vul maridar. Quei ei buca stau tschelau aschi ditg en Trun pertgei schei deva in giuven jester el vitg quel, vegneva controlaus Bab e mumma eran cuntens e sche Josi vegnva sin viseta prendevan ei spert neunavon las cartas da jass e lu cunzun vegneva ei aunc fatg in tec puschegn.



La mumma fageva in bien tee buca senza vegnir duas gada denteren puspei en stiva. Ei fuva auters temps mo nus eran cuncients da quei. Igl unviern ei vargaus spert e jeu haiel entschiet a cuser il resti da letg. Quei era la luschezia da mintga spusa da ver quei schinumnau "ustür". La mumma haveva empustau dil Müller da Gossau las teilas e quei mava tip top. Da Pastgas essan nus viagiai ensemen a Naters tier la famiglia e nus dus vein encuretg ora las mobilias. Il Josi veva spargnau per quei ed ei ha dau ina biala dota. Tut che ha segidau preprau per nus bialas nozzas e miu temps da star el Hof era schon vargaus. Ils 3 da fenadur 1954 vein nus maridau en la baselgia da Trun e festivau 3 dis en la Cruna ed el Hof. Entras quei che che nus veven ils hosps dil Valeis ha quei sedau.Els ein arrivai gia il di avon e han era aung passentau la dumengia tier nus.Nus vein giu cletg, cunquei che nus habitavan el Hof havein nus astgau far diever dallas localitads.En la biala sala da uoppens ha ei giu plaz per nossa gasteria. Nus dus vein priu habitaziun o tier la Giulia Tomaschett ed essan sedrizai en stupen. Naturalmein che nus maven stedi el Hof sin viseta. Il bab e la mumma ein stai biars onns leu e nus vein passentau leu bialas uras e cunzun cu nossa famiglia ei carschida era quei bi da saver ir tier tat e tatta el Hof.

Fin

 

Da pli baul