Da pli baul - Casa pintga


heu sin quella fotografia essan nus cun la Frau Eng, e probabel ei quei stau igl atun avon che nus essen i sisum il vitg a habitar. Anno1934 vein nus midau casa.

Nus habitavan persuls, nus vevan bien plaz ed ina gronda stiva cun bia sulegl. La cuschina fuva freida, perquei magliavan nus duront igl unviern en stiva. Ei veva dau debia malengasis da midar casa. Quei vegneva fatg cun car e cavagl ed empau gidonters. Jeu mavel en l'emprema classa e hai astgau far liber per pertgirar igl Eduard, che veva lu 2 onns. Mia combra da durmir fuva la "Glätti" leu fageva la mumma ora cul fier. Enqualga las sondas rugalava il bab era leu nos calzers. Quella stanza era savens il punct zentral da nossa famiglia e la mumma ruschanava savens duront sia lavur, da pli baul e dad eveniments intressants, cunzun sco ella ei stada da giuvna per ils hotels, cun sias soras e co ei mava tier da gliez temps. Sisum il vitg vein nus era gudignau novs compogns e nus eran pli libers. Nus savevan far termagls on curtin ni ir empau dalla "badugna" siado. Nus eran magari entiras bandas e la finala vegnevan ils cumpogns aunc in tec en stiva per dar giugs e far termagls.


Duront la stad fuva il bab ussa pladius guardian da camona on Lembra. Quei era in tec auter che dad ir si Punteglias mo las dumengias. Quei plascheva a nies bab ed el survegneva per dus meins congedi dalla fabrica. Malgrad la gronda lavur ch'el veva fuva il bab tut in auter carstgaun, bia pli libers e cuntents. Quei ha dau bia contact per nossa famiglia cun bia buna glieud che ha teniu onns ora. Duront quei temps mava la mumma magari cun nus empau a spass,Nus savevan ir tuts a scoletta tier la sora Paulina. Cheu sin la fotografia ves'ins il Flurin sper mei che tegn il maun avon sia buca .El fuva aunc in pop. La stad vargava mo memia spert ed ei fageva stermen sin igl atun ch'ei seigi puspei dad ir a scola gronda e far pensums. Mo quels eran buca schi gronds sco ozildi e suenter scola vevan nus nuotzun autras distracziuns.


Ils anno1935 la stad, fuva bellezia aura ed on Lembra marschava la fatschenta sil pli ault. Ei era vegniu baghegiau ina tegia nova e tut leva veser, co quella sepresenta. Il bab veva immens hefti e ha lu scret neu a nus ch'el seigi staunchels e hagi aunc setagliau in det, cun ina scatla da conservas. La mumma, mala sco ella fuva, ha realisau ch'ei seigi enzatgei pli serius e ha organisau la famiglia. Il Matias era gia dapi l'emprema classa en plazza vi Breil tier ils Cathomens. Quels eran purs ed el era il buob da cuolm, insumma il fumegl pign.


Mei han ei tarmess giu Domat tier l'onda Tonia. Quei ei stau l'emprema gada ch'jeu sundel ida egl jester ed ei deva enqual larma cunzun sch'ei vegneva in salid ni ina nova dals geniturs. Ils treis frars pli giuvens han saviu esser tier l'onda Tonia da Clius. Quei veva stuiu ir empau dabot, mo nus vein saviu veser con buns che nos parents eran visavi nus. Els ein stai immediat promts da segidar. La mumma ha engaschau in pastur da Breil che ei ius cun ella sur il pass. Ei fuva in stentus viadi. Ir vi Brei tier l' onda Nesa a durmir e bauld la damaun ir cun il cavrer dalla val en. Quel purtava il sacados dalla mumma tochen encunter Rubi, quei mava teiss siado e la calira da miezdi deva da suar. Denton mava ei encunter Plaun Bels, encunter il pez d'Artgas e si tier igl ault dil pass. Leu fagev'ins in bien paus e cunzun vesev'ins la hetta. Co gliez fageva bein, sa mo quel che ha il desideri da seveser e da gleiti esser el liug. Dad affons, cu nus maven lu era viado, fuva ei grev da capir ch'ei cuozzi auncduas uras tochen tier il destin. Il bab pudeva veser chei seregeglia sil cuolm fil enzatgei e nus clamaven cun tutta forza. Lu vegneva il bab magari encunter. Il pli era quei entuorn in detg um crap che il bab tschentava si sco muassa via. La cara mumma ei stada beinvegnida lezza gada. Ella ha spert viu che tut ils mettels da casa gidavan nuot pli e cun quellas dolurs ch'il bab veva, ha ei dau nuot auter che ir giu Linthal tier il miedi. Quei Dr. Kast veva leu ina clinica ed il bab ha stuiu star leu. Tutta breigia de spindrar il det ein stadas vanas, ed igl ei vegniu priu naven gl'emprem mo ina part e lu tuttina igl entir det. Tier tut il mal era aunc il quitau, co far da pagar quei tut ed era il schar encrescher.


Encunter igl atun ei il bab vegnius cul tren neu da Glaruna. El veva aunc ligiau si il maun ed ei ha cuzau in liung temps tochen che nus vein viu il maun dil bab. Il bab stueva ir ora tier il dr. Bonadurer a schar ligiar si e tractar. Da quei temps steva l'onda Pina on Clius ed il bab mava leu a dar ina paterlada. Enqualga maven in ni l'auter da nus affons era cun el ed udevan magari da quei che fuva buca per nossa ureglias. Nus savevan denton che nos parents, igl aug Serafin, e l'onda Agatha ina sora dil bab, mondien cun tut la famiglia a Langhental. Ei vegneva discurriu che ins hagi bia pli buna fadigia ella bassa ed ils affons meglieras scolas e caschuns da far emprendissadis. Lu leven els vender quella casetta, che sesanflava gest sisu la nossa, si sum il vitg. Il bab e la mumma han decidiu da far la cumpra. Els han dumandau l'onda Pina da star buna tier la banca. Ella scheva al bab: " jeu fagess mai quei per zatgi auter, mo ti eis gie miu frar". Els eran vegni perina cugl aug Serafin per 14'000 francs e nus selegraven atgnamein schon da saver midar casa, schegie chei vess dau bia da rugalar si e far midadas en quei vegl baghetg. Ei veva aber in grond clavau dasperas ed in bi curtin. Ils parents ein i egl jester e nus vein tuttenina stuiu udir da glieud jastra, che la casa seigi vendida ad in Wolf da Glion. Per nus ei il siemi de ver agen tetg staus semiaus ora. Ei veva dau empau malaveglia e discussiuns o la "Glätti" mo mai vess ieu udiu in mal plaid da mes geniturs pervia da quei. Il Wolf veva halt pagau 2000 dapli ed ei temevan matei era aunc la finala per lur raps, levan ei gie cumprar ella nova dimora sez casa. L'onda Agatha ha adina schau encrescher ed ei sesentida jastra leu. Nus vesevan els mo mintga sappacu. Inagada hai jeu astgau ir cun l'onda Pina a Langhental e viu co ei habitavan en lur casa nova.


uront igl unviern la dumengia suentermiezdi legieva il bab avon a nus. Nus vevan dus cudischs, in fuva la veta da sontga Genoveva e l'auter quel da Heinrich dad Eichenfels Quei fuva magari comuentont e cu ei fuva propi trest, bargieva perfin il bab.Ils cudischs eran aschi vegls, e la scartira veva surpriu aunc bia dil tudestg, quei pareva a nus legher.Per exempel tunava ei aschia ils" Ritters" eran parats, Nus vevan era in grond cudisch leu fuva en il maletg sur la veta da sontga Genoveva. Quei cudisch vessan nus mai astgau prender neunavon persuls, quei era da ver quitau. La pegna fuva caulda e la mumma matteva meila sinzu e qella vegneva bunamein cotga. Nus quitaven che negin sil mund hagi schi bi sco nus. Nus astgaven era schar vegnir ils affons dils vischins tier nus e quei deva bia risadas.Enqualga maven nus cun skis.Quels survegnevan nus dals turists ed il bab rugalava si quels. Empau cun riemas e cordas ed enqualga ligiaven nus si quei schon en stiva, e quei fuva akrobatic pur ded ir da scala giu e sin via e lu grad da via giu. Las buobas vevan lu aunc buca caultschas da skis. Jeu mavel cun ina rassa da fauldas e caltscheuls che vegnevan mo tochen amiez las queissas. Quei fuva buca da da sesmarvegliar ch'ins veva la sera mal il culiez. Ils buobs fuvan cheu pli resistents mo il Heini veva tuttina giu dischuffa. La gada chei glei stau cuorsa da skis vevan nus magliau castognas da miezdi e quei ei stau penibel, gest lu cura ch'el veva da partir eis ei capitau. Havend el en egl de far igl emprem plaz sin la cuorsa ha el nungrazia vuliu star anavos e fatg ellas caultschas. Lu vevan ils buobs aber quellas" Überfallhosen" aschia che negin ha viu nuot. La mumma veva gronda pazienzia per da quellas miserias aschia vargavn nos dis d'affonza cun bia ni pauc variaziun.


Duront la stad mavan nus a spass- Nus maven o Danis tier la tatta ed igl aug Sep Modest. Nus maven il bia da Flantuosch ora e quei cuzzava aschi duas uras viadi Nus cantaven mordio ed aschia semegliava ei quort.Ei deva ina buna marenda ed il bia fuvan aunc plirs dils parents leu. Ei vegneva discuriu da quei ed auter Miu padrin sunava harmonium e nus cantavan romontsch e tudestg canzuns, dil militer e dalla patria. La finala stuevan nus lu puspei turnar a casa.Quei fuva lunsch e nus fantisavan schei vegness ussa in cun in auto fuss quei cumadeivel, da quei temps vevan mo.il Carli Tuor ed il Giachen Giusep Maissen in auto el vitg da Trun.Grad adina eran quels buca sin via, cu nus maven a casa. Il Carli Tuor mava sco in stuorn, leu vessen nus mai ughegiau da seser en. Da lezzas uras fuva la via aunc buca asfaltada e quei fageva la detga puorla, era atras il vitg fuva ei aschia e la via fuva plein crappa, ei deva bia da scuar cu ei pluveva deva ei miardas e buglias Quei deva calzers tschuffs. Tier nus schubergiava il bab ils calzers magari gia la sonda. Insumma Ei vegneva fatg la sonda tut las preparativas per la dumengia schubergiau la stiva, e fatg las commissiuns, e nus affons vevan aunc da purtar ora las camischas e culiars, che la mumma fageva ora cul fier.


Quei mava aschia: Ils culiars sterics vegnevan fatgs en bein en in pupi seida, lu scret si leu il prezi las camischas metteva la mumma en il" cöfferli" eba quel ch' il bab veva giu dad ir sin viadi.Nus vevan lu da purtar quei en plat ch'ei gie smugli buca la rauba. Ei deva era in tec buna mana per nus, mo lezza purtavan nusi a casa. Cun quels daners che la mumma gudignava da far la" Glättra"savevan nus cumprar la carn, empau verduras, e fretgs Enqualga survegnevan nus era meila e pera cunzun si tier igl Anton Tomaschett che veva ina fetg buna dunna. Insumma la lavur da glättra ha gidau nus sur bia miserias ora, e nossa mumma fuva el vitg ina fetg impurtonta persuna bein considerada.Co vessan quels signurs mistrals e geraus e saviu esser fins e bials, cura chei fuva da purtar il cafanun da prozessiun, sch'ei vessen buca giu ils culiars sterics che tenevan sidretg il culiez, e lu cunzun las camischas alvas cun dau cleri e vulviu si ils prisbislissil pez cun ina spella dalla cuma. La mumma fageva quei cun cleri criu. Ils umbrivals ni las caultschas alvas da far parada, quei vegneva dau cleri cotg. Quei era lavurs bunamein sco oraziuns. Il cleri criu savevan ins duvrar in per ga. La mumma turschava si quei cul maun, e lu bugnava ella ils culiars lien e struclava o els e metteva quels en in schigenta mauns. La mumma saveva adina a tgi che ils culiars udevan jeu, savess buca ina solia ga chella vess sbigliau las cundas. Il fier fuva caulds ed ussa vegneva mess sut in" Tüechli" ina aissa dira e lu fatg ora cul fier, fatg tarlischar ei vegneva dau ina viulta anetga ch'il culier vegni bein rodunds.Aschia in suenter lauter magari tochen otg ni diesch tocs e quei per 20 raps l'in. Nossa mumma cantava saven s duront far ora cul fier

Nus mavan a far las comissiuns giu el vitg en stizun dall'onda Dora. Ei savevan il bia schi tgei che nus levan cumprar, e quei mava dabot,mo buca senza in toc zucher "Kandis" ed in verset digl aug Felix mustget, scheva el a nus e neu cheu ti tschutt. Inagada ch'jeu vevel dad ir per rauba, leva igl Eduard dispet vegnir cun mei, mo jeu sun scapada. Ina bargelada, ed il Mathias ei vegnius vietis sin mei.Jeu eral schon ina zuclera.Il Mathias ei currius suenter, e tratg in crap suenter mei. Aber "oha" quel ha buca tuccau mei,, mobein gest la vitrina dalla stizun dils parents. Cu jeu eral leu e. vevel buca viu quei sezza, han ei fatg dertgira, e jeu vess stuiu star botta. La finala ei tut iu ora en bein, sche jeu sun se megliurada saiel buca pli.

Jeu vevel era mias amitgas da scola, e nus vevan bia da setschintschar. maina vegnir ord da scola, quei era mia menda. Ir a palendron, ils buobs mavan spert a casa, gidavan la mumma .Cunzun igl Eduard era adina sper la platta cu la mumma cuschanava. El leva veser tut sco ei segi da cuschanar. E jeu, grad avon gentar dad esch en. O, ei deva schon oremus e la mumma spelava mei e sevilava, gidau ha ei buc bia. Perquei schevan ils geniturs," tgi sa cu ti vegnas tier il" ferstan."Quei era buca manegiau mal, ei dueva gidar da saver ch'ins hagi era da surprender enqual responsabladad.


In temps vevan nus in bi giat alv, jeu gnanc sai daco che quel ei vegnius tier nus, mo nus vevan plascher dad el. Enqualgadas mava quei tier empau hanau cun il mini. Denter spass e serius veva zatgi dau da crer als buobs, ch'il giat sefetgi buca mal da, ruclar il resultat ei staus ch'ei mavan sin tetg clavau e schevan curdar, el giu en via pauper mini el ha era giu mal las ureglias in unviern, la mumma ha ligiau si etg e tractau el sco in pop. Nua ch'el ei pigliaus vi sai jeu buc.Lu ei tutteina vegniul'idea da vuler in tgaun. Co ei segi dad ir entuorn cun in tal negin che saveva propi. Nus vein dau num a quel Turo.El era da colur nera cun in per tacs alvs. Quei num derivava da quei herox che nus vein legiuel cudisch che nus vevan fetg bugen. Die Jäger vom Thursee" Jeu manegel chei fuva da gliez temps ils cudischs dad Ackerman. La sera vessan nus bugen aunc legiu in tec pli ditg, ei mava mo en stiva da leger pervia dil scaldament.Mo il bab fageva baul sera sontga cun nus. Inaga ch'jeu hai giu emblidau da drizzar ora ina comissiun sundel ida on stiva, e tgei fageva il bab el legeva en miu cudisch Jeu vess mai ughegiau da dir quei a mes frars, ni da far ina remarca quei deva ei lu bu tier nus. Con ditg che nus vein giu il Turo ni co igl ei iu cun el saiel jeu bua pli.


casa vein nus adina giu bia dicussiuns. Il bab raqintava da sia lavur e da ses collegas. Oravontut eran las condiziuns da lavur diltuttafatg schliattas, la calira dallas maschinas,eran strusch da surportar, negina ventilaziun, adina en aria curenta e surtut quei sgarscheivel catschem dals superiurs.Tut quels umens che luvraven leu eran aschi dalla medema posa sco nies bab. Els vevan tuts famiglia e selamentaven in siper lauter co ei quosti il da viver e co la paga seigi miserabla. Iniziativa da midar enzatgei era strusch avon maun. Denton sefidaven ei adina sin nies bab ch'el discuori per tuts cura ch'ei fuva il dretg mument. Sgr. Tuor il possesur dalla fatschenta, fuva in um ualti grond e gries e tutina fuva el sperts e svelts. Ei duvrava debia curascha de star avon el e dumandar ina consulta. Nies bab saveva far quei. Ei deva lu negins telefons ed avis per dumandar ina discussiun.Cura che sgr.Tuor vegneva per far la tura en cusunzeria ei il bab ius vi e dumandau dad astgar tschintschar cun el. Lu saveven ins ir vi en ina stanza pintga, nua chei fuva las maschinas da cuser en nuvs. Leu ha il bab purtau avon sia supplica per 5 raps dapli il'ura, quei ei stau da memia per il patrun ed ei ha dau in disput mo quella ga ha il Josef buca schau luc.El ha detg en num da tuts ils büglers 95 raps a lura seigi in scandel ed el duessi ponderar bein tgei far. Ei ha gidau da seriscuder e tier la proxima paga ei il resultat staus cheu. Sche jeu patratgel oz co il sempel luvrer vegneva tractaus e tgei quels umens da reputaziun stuevan schar plascher lu statten ami ils cavels agradsi, Pli tard cura che ils fegls dil patrun eran carschi, co quels sepasaven si enviers ils luvrers. Aschi garmadis ed els smanatschaven" vus saveis i schei plai buc nus vein priu vus si dallas vias crappa da fiug." tut qei occupava nus tuts ed era savens il discuors en famiglia. L'existenza fuva adina en damonda esser ni buc esser.

 

Continuaziun suonda: Da pli baul - On Lembra