Da pli baul - Affonzals anno1924 seprepara il vitg da Trun per ina gronda fiasta. Avon 500 onns ei vegniu fundau a Trun, sut igl ischi, agl ur dil vitg, la Ligia Grischa. La caplutta da sontg' Onna ed il curtin d' honur dasperas, dattan aunc oz perdetga da quei eveniment historic. Per quella fiasta centenara ei vegniu fatg grondas preperativas. Igl ei vegniu restaurau ils maletgs, el pierti dalla caplutta che illustreschan la fundaziun dalla Ligia per las generaziuns futuras. Ins vesa gl' avat da Muster Pieder da Pultengia, ils signurs da Razen e d'il Mesauc et il pievel ch' engiran da star ensemen e da defender dretg e giustia. El curtin d' honur dat in niev ischi perdetga et umbriva. la fiasta centenara ei stada caschun da seregurdar, selegrar e giubilar e quei duront plirs dis. tut il contuorn ha priu part cun tils e cant. Nies bab, Josef Spescha, naschius il 19 da settember 1897, ei daventaus quels dis in' impurtonta persuna. El fuva in giuven plein veta ed el era da gliez temps in prima schumbrader.Sco
igl usit vuleva,manav' il schumbrader il til. Era nossa mumma ei separtizipada
a quella fiasta e quei cun il cor mischedau da Danis Tavanasa. Sias soras
e frars, tuts che han fatg part da quels dis. Nossa mumma la Maria Catrina
Nay, naschida ils 28 da dez. 1890 a Danis, fuva gia dapi in temps a Trun
sco fumitgasa tier il miedi, Dr. Condrau. Ei era daditg curdau si al Josef
che quei stoppi esser ina tut speziala giuvna ed el sespruava da saver
s'entupar cun ella. Il Josef veva empriu da calger e veva sia buda en
la casa dalla Cruna. El habitava era leu sisum la casa cun sia mumma.
La Catrina steva grad visavi en casa dil Desax. Ella stueva luvrar igl
entir di e veva buca peda da mirar ord finiastra. Il Josef veva savens
mal il culiez e stueva ir tier il miedi. El
ha spert saviu che la matta detti las medischinas per da quels mals ed
aschia ha ei dau pusseivladads da survegnir contact. Duront ils dis da
fiasta eran els gia in peerli e fagevan ils plans da maridar. Il bab veva
survegniu da sia mumma in bi ani, ch'ella haveva giu survegniu da sia
sora Maria, che habitava a Paris. Quel ha el schenghegiau a sia spusa
cun grond plascher. La mumma ha savens detg pli tard a nus che la sora
dil bab hagi bargiu grossas larmas pervia da quei ani vesend che la Catrina
purtava quel. La mumma dil Josef era morta nunspetgadamei ed el fuva persuls
ed igl ei stau capeivel ch'el leva buca spetgar pli ditg da maridar. El
fuva gia staus o Danis a dumandar la mumma per il maun dalla feglia. Tut
che ha segidau da preparar la dota ed era las nozzas. Ils 21. D'october
anno1924 il di da s. Urschla ei vegniu fatg fiasta a Danis. La casa paterna
si Danis veva era l'ustria dil vitg, pia cumadeivel da festivar en famiglia.
Ei fuva buca usit che mintgin mava sin viadi da nozzas ed era buca da far in tschuat fotografias aschia che nus vein negins documents da quels dis. Il sulet document ei in telegramm cun auguris d'ina fatschenta da vin. Il bab e la mumma ein secasai a Trun el vitg natal dil bab e zuar en la Cruna, leu nua ch'il bab habitava. Els han serugalau en cun ina biala combra da durmir che la mumma ha survegniu en dota e cumprau en enqual mobilia d'occasiun. Surtut veva la mumma bi resti da letg fatg sezza, bialas camischas da di e da notg quei fuva la luschezia d'ina spusa. En sesez ei la mumma buca stada incantada da vegnir enta Trun a habitar, pertgei quels da Trun vevan ina tenuta da sesentir bia dapli, che per exempel ils da Danis e contuorn. Jeu supponel che la carezia tier siu elegiu ha surmontau tut quellas resalvas. En mintga cass ha nossa mumma salvau siu dialect da Danis. Ella ha sia veta dau als da Trun il "bien gi". Era schei fuva da far amogna da seser deva ei ina "sutga". Ei fuva gia november e tut era lugau e mava bein, mo lu ei succediu ina groda disgrazia. Il tgiern da fiug ha sunau ed en buca ditg ha ei giu num, ei brischa sisum Danis. Tgei temas e tgei fetgas e negins telefons per saver schebein ils ses seigien salvai, pertgei quei han ins spert realisau, inaga ch'ei peglia aschia in vitg, vegn quei hanau. La mumma ha setratg en ed ei currida giuado per tener si ils pompiers, e per saver ir cun els a Danis, mo quei fuva buca lubiu. La famiglia ha piars cas'e clavau. Ina pintga cronica da quei barschament ha nossa onda Tonia, la sora giuvna dalla mumma scret bia pli tard. Jeu laschel suondar che siu rapport. Ella scriva:" Ils 8. da november,sundel jeu stada suenter bara alla dunna da dr. Nay enta Lumneins. Savend la mumma persula a casa haiel fatg prescha da turnar a casa. Nus eran aunc vid il beiber caffe, ch'enzatgi cloma" fiug fiug".Tgei sgarscheivla tema, jeu prendel duas sadialas da stuors e cuorel giun fontauna. Mo spert haiel tratg leu las sadialas,e viu schon memia tard. Jeu mondel en stiva e prendel ina canastra per liberar enqual caussa.Tut portel jeu si tier igl aug Baseli en tschaler, era empau resti. Il fiug vegneva pli e pli datier, la glieud vegneva per segidar, jeu clomel schei ora ils tiers. Nus vevan 2 hutschas cun purschals ina cun otg, l'autra cun 15 dis. Zatgi ha catschau quellas da cavriu viado. Las flommas vegnevan pli e pli datier per discletg vevan tut las casas l'escha dalla vart dil fiug. La glieud era tut confusa, fereva la rauba da fenestra ora cudischs, vischala, e pons da letg. Jeu audel c'enzatgi cloma la Tonia ei aunc en casa.Cheu vegn in polizist sin fenestra, ed aulza mei da fenestra ora las fenestras barschaven schon. Per ussa haiel realisau che nus essan senza tetg.Empau uorden sterniu pils plauns entuorn, tut sut tschiel aviert, quei che la glieud han gidau a dustar.Il Giachun era aunc cun plirs umens a far lavur cumina, siu emprem patratg ei stau nua ei la mumma. El ei ius sin tetg e da leu en casa ed anflau la mumma en stiva che mirava tier co ei barschava El ha per cletg saviu purtar ella da lautget cuschina giu ord il prighel La Nesa fuva ida si Breil e vegnida memia tard per ir en casa.Il Sep Modest fuva ius a Glion ad ina conferenza, e veva detg ch'el vegnessi leu a durmir. El ha stuiu veser cun mal il cor, sia biblioteca fuva barschada. L'auter di fuva dumengia gie nus vein viu, cun nos vischins fuva ei iu pauc meglier. La vischina ha risdau, ch'ella hagi aunc viu ils parisols en zuler e priu quels cun ella. Ussa vegnin nus per sissu co tut ei schabegiau. Pigliau fiug ha ei enamiez las casas en in clavau cun tetg da stuors. Entras quei ei il fiug ius sin tuttas varts.Ils umens ch'eran a casa eran buca versai cun la sprezza da fiug. Il bien pader Giusep ei vegnius tochen si miez Danis siado cun il sontgissem. Denton eis ei vegniu agid da Trun, da Breil, e si da Glion mo quei ha tut buca pudiu gidar, per cura che la sprezza da motor si da Cuera ei stada cheu han ei saviu stizzar il fiug. Giudem il vitg han ei stupau igl ual, cun bissacas e madrazas e schau cuorer l'aua dal vitg giu. Barschau ha ei 7 casas e 5 clavaus.Ils clavaus eran plein pavel ei fuva stau in bien atun e tut era sut tetg,.Restau ein sulet ils tschagruns ners sco cotgels e truffels miez cotgs Cun ils purschals sundel ida a marcau.Hai vendiu 2 per 20 francs e 2 per 30 francs e 5 Per 50 francs. Ils vischins ein vegni spatitschai nus vein saviu ir a star vi Tavanasa tier l'onda Tina la sora dil bab. Il pli trest ei stau la dumengia ina massa glieud ch'ein vegni per mirar il barschament Tgi rieva tgi scheva o per quellas baracas. E nus stuevan rimnar ensemen quei che la glieud veva dustau. Segirau vevan nus mo ils bagetgs e quei fetg pauc. Ei schevan ei iduevan segirar meglier els eran perderts avunda. Quei ed aunc bia auter ha buca fatg gronda curascha da baghegiar. In propiest haiel jeu fatg quels dis. sche pusseivel adina dar suttetg al concarstgaun era schei fuss in che less mal ami." Tenor brevs dalla tatta ha nossa mumma segidau fetg, rimnau resti e rauba
da casa per igl empem mument. Suenter ei vegniu fundau in comite d'agid.
lla ei ida en l'Engiadina el Cresta Palace a Pontresina, a far sesiun, sco quei ch'ella ha fatg pli baul biars onns. Quei ei stau surviu, essend ch'il gudogn da calger dil bab era pigns. Aschia ei vegniu enconuschent a Trun che la mumma seigi ina "glättra" da mistregn ed ella ha entschiet a far ora cul fier per la signeria dal vitg. Quei ha ella fatg si'entira veta e cun tgei precauziun e talent. Igl ei buca iu schi ditg ed il Josef e la Catrina preparavan tut fin e bein per la naschientscha da lur emprem affon. Il bab ha rugalau si la nanna, nua che el sez ei staus lien sco fegl giuven da Giachen Michel e Margreta Spescha Riedi. Els eran stai 10 affons e tenor usit survegneva il fegl giuven la nanna. La mumma versada da cuser ha fatg cun pez e pindels il "Tragbettli" per ir a battegiar ed era per las empremas spassegiadas. Ils 17 da fenadur anno 1925 ei il Mathias naschius, plitost in lev, bi finet pop. Quel ha peda da crescher, schevan ins pli baul.En buca ditg temps ei la mumma puspei en speronza ed ils 20 da zercl.anno 1927 sundel jeu naschida. Tgei lev' ins era giavischar meglier: ch' in buob, ed ina buoba. A mi eis ei buc'enconuschent schebein jeu sundel naschida ella Cruna, ni gia o en casa Huonder, amiez il vitg. Naven da quei che jeu seregordel stevan nus leu el parterre. Encunter la via fuva ei ina sort veranda, leu fageva il bab il calger. La stiva fuva buca grad clara e lu la cuschina mirava engiu encunter in bi curtin nua che nus savevan far termagls. Da l'autra vart las combras ed era ina veranda.Quella disposiziun era tut auter che cumadeivel. La mumma stueva purtar la nanna dalla combra tras il zuler vi en stiva. Da quei temps negin che haveva crotschas da pops e tut era pli stentus. Gia duront quella stad era il bab engaschaus dalla secziun (SAC) da Winthertur sin la tegia da Punteglias, sco patrun da camonna. Sche jeu sbagliel buc han ei quei onn renovau quella tegia. Il signur Sommer ha visitau nus, e sco mes geniturs ruschanavan schenghegiau per la poppa in marenghin. El ha pladiu il bab da far in pli grond transport orasi Punteglias e la mumma ha vuliu segidar cul bab ed ei era ida siado tochen il fecler cun empau buordis. O je, ella fuva buca disada da far turas e ha survegniu il "Knieschnapper" e saveva buca co ir. Tut en schanuglias ha ella, stuiu semudergiar giuado ed il pir: ella vess stuiu tezzar mei e negin che saveva co dar da beiber a mi. La tatta da Danis pertgirava mei ed il Mathias, e ha lu segidau cun il bab duront in per dis, per che la mumma sappi se revegnir. Quei fuva buca legher cunzun che ils cars da Danis vevan fatg atras grev suenter il barschament. Per cletg vevan la famiglia Nay aunc in per praus aschia chei han entschiet a cavar sulom, secapescha tut a maun, tagliar crappa e menar lenna tut sez. Il frar dalla mumma, igl aug Giachen, fuva in fermezia um, ed el ha surpriu cun sias duas soras ledias, da baghegiar ina gronda casa cun ustria. Il Sep Modest ha schau bagegiar dasperas ina casa pli pintga per el e sia dunna Hedwig. Il Sep Modest fuva miu padrin e perquei han ei dau a mi quei num suenter sia dunna. Deplorablamein ei la Hedwig morta fetg baul ed els han buca giu affons. Nus vevan fetg bunas relaziuns cun la famiglia dalla mumma. Savens deva ei ina viseta da leu, naven da Danis vegnevan ins mintgaton a Trun a cumprar en. En casa Huonder vevan nus emperneivels vischins. En l' alzada sura steva la famiglia Albin, dil "Kreisförster". Els veva 3 affons in tec pli giuvens che nus. Era cun signur e signura Eng che fuvan da tiara tudestga. Igl um era vegnius "Meister" sin fabrica. La Frau Eng fuva ina legra dunna e deva magari a nus zuchers quei che nus vevan buca savens.
Cun nos vischins entuorn casa deva ei era bia contact. ei fuva ils Cavegns ed ils Fassers e lu la Benedicta Demont. Quels vevan tuts affons aschi da nossa posa, ins veva cumpignia detgavunda. Ils anno 1928 la stad cu jeu vevel biabein in onn fuva la mumma puspei en speronza.Ella fuva bia persula, il bab mava a far turas cun ils signurs da Winterthur, magari tochen en val Russein e la mumma veva schon enqual fetga,co avertir e dumandar sustegn essend che zun negin dils vischins veva lu telefon. Tier quei job era il Bab vegnius entras il pec Veronic, quel era sedaus giu empau cun ir per ils cuolms e ha recumandau il bab als da Winthertur. A nies bab plascheva quei bein dad esser el liber ed el capeva bein da sedar giu cun ils turists e la stad vargava mo memia dabot. La fin digl uost ei vegniu benediu en la hetta da Cavardiras sisu Muster. Il bab ei ius a segidar pertgei quei fuva ina gronda fiasta e da quintar cun massa glieud. Ei veva negliu plaz pli e per saver durmir in per uras ein biars stai ordadora. Quei ei buca stau grad il meglier sin quella altezia. Il bab ha pigliau freid e survegniu dolurs las ureglias. Turnaus a casa ha la mumma fatg ils mettels da casa ed ei fuva da prender aspirin mo tut gidava nuot. Il Dr. Condrau ha tratg ora dus dents, ei fageva aunc pir. La mumma ha telefonau giu Glion al Dr. Cathomas e quel ha detg dad ir immediat giu Cuera el spital. Leu eis el vegnius operaus da "Mittelohrenzündung". Quei ei stau ina greva operziun ed il bab ei staus 6 jamnas leu. La mumma ha mai saviu ir a visitar, haveva ella gie dus affons pigns e spetgava il tierz. La mumma steueva haver buna sanadat da ver en quels onns in affon suenter l'auter. l
bab ha entschiet ad ir sin viadi per la fabrica da Trun. Quella veva en
tut las regiuns dalla Svizzra commiss e la fatschenta mava bein. Il frar
dil bab, igl aug Johann, mava schon daditg sin viadi ed era fetg cuntents.
Il bab ha giu la tura dil Lichtenstein e per el fuva ei grev dad ir igl
glendisdis cun il "cöfferli" dalla tiara giuado. La mumma
scheva a nus pli tard ch'il bab mavi sco dad ir suenter bara dad esch
ora. Quei ha buca stuiu cuzzar ton ditg ch'ei han duvrau sin fabrica in"
bügler" e leu sesenteva il bab meglier ina lavur regulara e
paga segira. E quei ch'el saveva schazegiar esser a casa cun la famiglia.
Ils 24 da november1928 il di avon il di dil num dalla mumma, ei il tierz
affon naschius. Quei ei stau ina greva pigliola il Heini pesava 9 funs
ed era in buob tut rodunds. Igl ei stau in grev temps Il bab era biabein
si dil spital ed aunc buca grad restabilius e cun treis affons deva ei
ina pulita truscha. Lu ston ins s'imaginar chei mava egl unviern, fuva
da far lenna e scaldar pegna, e secapescha adina far fiug en platta per
cuschanar. Da quei temps deva ei grevs unviarns ei deva massa neiv e fageva
ferdaglia. Schegie ch'il bab veva calau da luvrar sin siu mistregn, fageva
el aunc ils calzers per nus ed il Mathias veva survegniu in peer en uorden.
Jeu seregordel dalla fiasta da Nadal, il bi pigniel ed il Mathias veva
survegniu ina scarsola jeu ina poppa. Il
Heini fageva prova e la mumma ha tezzau el aschi in miez onn e lu survegneva
quei pop nuot'avunda aschia ch'ei deva aunc il guotter latg, quei pudeva
il pop buca vertir el ha survegniu quei schinumnau "Milchschorf".
Quei era mulestus ed en fatscha plein rugna, aschia, ch'ins ha stuiu calar
da dar latg al Heini ei ha giu num da dar da magliar cun tschadun e zuar
bananas. Quellas deva ei buca da cumprar tier nus. Igl aug Johann purtava
quellas si da Sargans nua ch'el mava sin viadi.
Ei fuva ils onns da crisa fetg scart cun lavur, ed aunc pli scart cun daners. Il bab veva a sias uras cumprau en il curom e gala,per sia lavur.Negin saveva pagar ils luvrers. Ei gidava buca bia da sular ina partida calers mintg'jamna e buca haver il gudogn. Quei ei stau la caschun che nies bab ha dau si il mistregn ed ius en fabrica.
Ils 12. Da November 1932 ei igl Eduard naschius in saun e tafer pop. Il bab ei vegnius la notg en combra cun il pop sin bratsch e mussau a nus il frar. Parei che la mumma bargevi e daco, ella panzava schon per quei buob pervia dall' existenza. Lu han ei buca saviu veser tgei flottas plazzas che quei fegl ha fatg. Nus vein fatg fiasta da batten l'onda Maria da Danis sora dalla mumma ed il Cristoffel da Sagogn padrin e madretscha e nus pigns vein era astgau ir en baselgia e veser co il pop vegni battegiaus.
|